Η ΚΑΛΥΜΝΟΣ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821
Οι Καλύμνιοι αρχίζουν από τα τέλη του 17ου αιώνα δειλά- δειλά να βγαίνουν από το Μεγάλο Κάστρο του χωριού και να χτίζουν τις πρώτες τους κατοικίες έξω απ΄αυτό. Από το 1750 ξεθαρρεύουν και βγαίνουν άφοβα, πλέον, δεδομένου ότι η πειρατεία είχε υποχωρήσει. Σ΄αυτό βοήθησε και η κάθοδος των Ρώσων στο Αιγαίο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, γιατί διαμορφώθηκε ένα κλίμα ασφάλειας κι ανακούφισης των νησιωτών. Αυτό ήταν, κυρίως, που άναψε το πράσινο φως για την καθολική έξοδο από το Κάστρο. Έτσι άρχισαν να χτίζουν στην …ποδιά του Κάστρου, το Γιακχά, τα Θένια, τα Τσίκουδα στο Φρούι (φρύδι), την Κοκαλαριά τις πρώτες τους κατοικίες. Η σταδιακή αυτή έξοδος κράτησε ενάμιση αιώνα περίπου.
Όπως μαρτυρεί ο Κάρολος Φλέγελ (Λιθουανός περιηγητής, λάτρης της Καλύμνου που αγωνίστηκε για την κατάργηση του Μινώταυρου εκείνης της εποχής, του σκαφάνδρου, που ήταν η αιτία να μαυροφορέσει το νησί), «[…] οι Καλύμνιοι του 18ου αι. καταστρέφουν κατά ραγδαίο τρόπο τα σπίτια του Κάστρου και κατεβάζουν τις πέτρες για να χτίσουν τα νέα σπίτια της Χώρας».
Το 1794 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του πρώτου Μητροπολιτικού Ναού της Καλύμνου, της τρίκλιτης Παναγίας Κεχαριτωμένης, με το σκαλιστό κι επιχρυσωμένο τέμπλο της. Ως βασικά υλικά για την ανοικοδόμησή της χρησιμοποιήθηκαν τα μάρμαρα από το γειτονικό ναό του θεού Απόλλωνα (κίονες, μάρμαρα δαπέδου κλπ.).
Τα χρόνια αυτά, μέχρι και το 1821, κύλησαν ήρεμα, ειρηνικά. Ο βιοπορισμός των Καλυμνίων στηριζόταν στη θάλασσα –σπογγαλιεία και αλιεία- καθώς και στη γεωργία και στην κτηνοτροφία. Δεκάδες χιλιάδες ήταν οι ελιές σε Βαθύ, Πεζώντα, Αργινώντα, κοιλάδα του Πανόρμου, Πόθια, και Άργος. Πολλά τα ελαιοτριβεία για ευνόητους λόγους. Τρία λειτουργούσαν μόνο στο Χωριό. Χιλιάδες οι συκιές, οι αμυγδαλιές, τα κλήματα. Παντού σπορές, ιδίως κριθαριού και σιταριού στα υψώματα και στα γύρω μικρά νησιά, Ψέριμο, Τέλενδο, Γαδουρονήσι, Νερά, οργωμένα όλα με το ησιόδειο άροτρο και το δικέλλι. Οι καραβοκύρηδες ήταν ελάχιστοι, δεδομένου ότι το νησί δε διέθετε ασφαλές λιμάνι, κεφάλαια αλλά και επιχειρηματικό πνεύμα. Μέσα σ΄αυτό το κοινωνικό σκηνικό κτίστηκε το Χωριό ή Χώρα ή το «Έξω», στην ακτίνα που απλώνεται μέχρι και σήμερα.
Βασικό επάγγελμα, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ήταν αυτό του σφουγγαρά. Η παράδοση μαρτυρεί, ότι μόνο το πρώτο έτος της Επαναστάσεως, το 1821, δεν πήγαν οι Καλύμνιοι στο «βούτθος». Τα πρώτα χρόνια, τα μικρά σφουγγαράδικα ψάρευαν μέσα στα Δωδεκάνησα και στην κουστέρα της αντικρινής Ανατολής, το πολύ ως τον Μαρμαρά. Από το 1840 αλάργευαν μέχρι τα Μπογάζια και την Καραμανιά. Στα ταξίδια της Μπαρμπαριάς και της Τρίπολης βάζανε τις βάρκες τους και τα μικρά γυαλάδικά τους σε άλλα μεγαλύτερα καράβια (μπρατσέρες και σκούνες) από γειτονικά νησιά και τα μετέφεραν στους τόπους δουλειάς.
Το νησί στη διοικητική και πολιτική του οργάνωση πορευόταν ομαλά, έτσι όπως πορεύονταν όλες οι ελληνικές κοινότητες. Οι πρόκριτοι συνεργάζονταν αρμονικά με την εκκλησία και τον τοπικό επίσκοπο. Αυτοί αποτελούσαν την εξουσία και την πολιτική έκφραση της κοινωνίας. Η εκκλησία της Καλύμνου υπαγόταν –όπως και σήμερα- στον επίσκοπο Λέρου-Καλύμνου. Οι σχέσεις του επισκόπου/μητροπολίτη με τους Καλύμνιους ήταν, ως επί το πλείστον, προβληματικές. Αντίθετα, οι ιερείς έχαιραν μεγάλης εκτίμησης, σεβασμού και αγάπης από το λαό. Ο κλήρος ήταν το στήριγμα του κόσμου σε όλους τους τομείς της ζωής, ιδίως στα εθνικά θέματα.
Έτσι, προσανατολισμένοι και δρομολογημένοι οι πρόγονοί μας σ΄ αυτά τα βασικά επαγγέλματα δε στράφηκαν στον εμποροναυτιλιακό κλάδο, όπως έγινε με την Ύδρα, τα Ψαρά, τις Σπέτσες κλπ., με αποτέλεσμα, όταν σήμανε η επανάσταση του ΄21, να μη διαθέτει το νησί εμπορικό στόλο, τον οποίο θα μπορούσε να μετατρέψει την κρίσιμη ώρα σε πολεμικό.
Σημαντική παράμετρος, αναμφίβολα, σ΄αυτή τη σύντομη προσέγγιση των γεγονότων αποτελεί και το δεδομένο της ραγδαίας αύξησης του πληθυσμού του νησιού, που είναι η ακόλουθη:
1821. Πληθυσμός: 5.000 κάτοικοι.
1851. Πληθυσμός: 9.500 κάτοικοι (περίπου διπλασιασμός).
1895. Πληθυσμός: 14.000 κάτοικοι (9.000 μένουν στην Πόθια και 5.000 στη Χώρα).
Αρχές του 20ού αιώνα 25.000 κάτοικοι.
Είναι απαραίτητο, ακόμη, να φωτίσουμε καλά αυτά τα πενήντα χρόνια πριν την Επανάσταση ( και στη μεγάλη εικόνα και στη μικρή), για να μπορούμε να ερμηνεύουμε καλύτερα τα γεγονότα που ακολούθησαν στο νησί της Καλύμνου.
Γεγονός είναι, λοιπόν, ότι η περίοδος εκείνη, προ της Ελληνικής Επαναστάσεως, ήταν και για την Ευρώπη και για τη Μεσόγειο περίοδος ταραχών, στάσεων, ακαταστασίας, πειρατείας κλπ. Τον αντίκτυπο εκείνων των γεγονότων τον συναντάμε και στα ναυτικά μας νησιά: Ύδρα, Σπέτσες, Ψαρά. Οι νησιώτες βρίσκονταν σε αναβρασμό, λόγω των καταπιεστικών μέτρων φορολογίας. Έτσι γίνονταν τακτικά στάσεις των λαϊκών ναυτικών τάξεων που υποχρέωναν τους προκρίτους σε λήψη έκτακτων μέτρων για την επιβολή της τάξεως. Οι πρόκριτοι, κάτω απ’ αυτές τις πιεστικές συνθήκες, ενίσχυαν, τροποποιούσαν, δηλαδή, τα μέτρα καταστολής, διορίζοντας αστυνομικό διοικητή (ζαμπίτη) και σε περιπτώσεις μεγάλων εκτροπών η κάθε πιεζόμενη τοπική Αρχή προέβαινε σ΄αυτές τις αλλαγές της τοπικής νομοθεσίας, κάνοντας χρήση του κύρους του Καπετάν Πασά, του Υπουργού του Ναυτικού της Τουρκίας.
ΕΝΙΣΧΥΕΤΑΙ «Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ» ΣΤΗΝ ΚΑΛΥΜΝΟ
Στην Κάλυμνο, μας λέει ο Γιάννης Ζερβός, δεν παρουσιάστηκε κάποια αταξία ή ανωμαλία. Όμως, ως προληπτικό μέτρο που το επέβαλαν «οι καιροί», «τα σεφέρια» προέκυψε η ανάγκη να ενισχυθεί, να ενδυναμωθεί η Αρχή του Κοινού, το Συμβούλιο, δηλαδή, των Προεστών, των Δημογερόντων. Αντίθετα ο Ιπποκράτης Φραγκόπουλος υποστηρίζει ότι οι Καλύμνιοι σπογγέμποροι που ταξίδευαν στην Ευρώπη κι είχαν γνωρίσει τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης (1789) αμφισβητούσαν σθεναρά την εξουσία των παλαιών αρχόντων και ήθελαν να διεκδικήσουν μια καλύτερη θέση στη ζωή του τόπου τους.
Για το σκοπό αυτό, λοιπόν, πραγματοποιήθηκε Γενική Συνέλευση, με αθρόα συμμετοχή, για την προώθηση αυτής της …καινοτομίας. Υπάρχει, μάλιστα, και το Πρακτικό αυτής της συνεδριάσεως με ημερομηνία 20 Μαρτίου του 1807, στο οποίο διασώζεται μια άκρως σημαντική Απόφαση, προς επίρρωση αυτών που προαναφέρθηκαν. Το Πρακτικό αυτό λέει επί λέξει:
«Την σήμερον δια του παρόντος ημών κοινού και εσφραγισμένου γράμματος φανερώνομεν ημείς άπαντες οι εν τη Νήσω Καλύμνω προεστώτες, οικοκυροί, ιερωμένοι και λαϊκοί, μικροί τε και μεγάλοι, ότι με το να ακολουθούν κατά το παρόν πολέμοι και ακαταστασίες εξ αιτίας των σεφερίων, ηύραμεν εύλογον το πώς να διωρίσωμεν και άλλους οικοκυρούς, όποιους εύρομεν εύλογον εις το να στέκουν και να παραστέκουν μαζί με τον ζαμπίτην μας και με τους προεστούς και εις κάθε διαφένδευσιν και αιτίαν τόσον του νησιού μας όσον και όλου του κοινού λαού. Λοιπόν κατά πώς εμαζώχθημεν όλοι μας, μικροί και μεγάλοι και ο κοινός λαός, ηύραμεν εύλογον όλοι μας με μίαν καλήν γνώμην και ψήφον ολονών μας, διορίζομεν το μεν πρώτον τον Π΄΄ Γεώργιον Σφουγγαρέλην και επίτροπον του Αρχιερέως-2ον τον Παπά Κουκιαΐνην- 3ον τον Παπά Νικόλαον Καλαβρόν και 4ον τον Διάκον-Γερμανόν- 5ον τον Ιω. Χατζή Θεοδωρήν – 6ον τον Παπα –Γεώργιον Τσακνήν – 7ον τον Χατζή-Ιω. Ψαράν 8ον τον Διάκον Γιαλλάφον -9ον τον Διάκον Μαζάρην-10ον τον Χατζή-Ιω. Βούρον 11ον τον Χατζή Ιω. Βενετούλη 12ον τον Χατζή Δρόσον Μαστροσακελλάρη, τους οποίους αυτούς δώδεκα διορίζομεν να παραστέκουν δια κάθε υπόθεσιν. Υποσχόμεθα όμως όλος ο κοινός λαός, ότι, ει μεν τους ακολουθήσει καμμία πείραξις ή ζημία ή παραπόνεσις από κανένα μέρος δια καμμιάν υπόθεσιν του κοινού, εξόχως αν τους ακολουθήση καμμιά ζημιά δια ιδικόν τως ιντερέσον να μην αποκρίνεται το κοινόν. Υποσχόμεθα προς τούτοις και ημείς ο κοινός λαός εις αυτούς τους δώδεκα, οπού εδιορίσαμεν πως να μην ημπορή κανείς από ημάς να εναντιωθή, ούτε μικρός, ούτε μεγάλος, εις εκείνο, όπου ήθελαν εύρη εύλογον κάθε υποθέσεως. Ει δε και ήθελε σηκωθή τινάς και εναντιωθή, να έχομεν να τον παραδώσωμεν όλοι μας εις τον ζαμπίτην και εις τους προεστούς και εις τους δώδεκα. Επί τούτω λοιπόν εκάμαμεν και το παρόν κοινόν μας γράμμα, επισφραγισμένον με την σφραγίδα της κοινότητος της χώρας εις βεβαιότητα και καταστρώθη εις το παγκάρι της Εκκλησίας μας Χαριτωμένης Π.».
Το έγγραφο αυτό φέρει στο τέλος 135 υπογραφές.
